KARTOFUN BECƏRİLMƏ TEXNOLOGİYASI

1. Kartof haqqında2. Torpağın becərilməsi3. Kartofun əkilməsi və əkinlərə qulluq4. Məhsulun yığım texnologiyası 

Kartof, müxtəlif sahələrdə istifadə edilən ən mühüm kənd təsərrüfatı bitkisidir.

O, çox qiymətli ərzaq məhsuludur. Onu ikinci çörək adlandırırlar. Bu bitkinin ərzaqlıq qiyməti onun tərkibində olan üzvi və mineral maddələrin ən yaxşı nisbətdə olmasıdır. Sortundan asılı olaraq, kartof yumurularında 15-dən 30%-ə qədər quru maddə, karbohidrogenlər (nişasta şəklində) daha çox zülal və yağlar isə az miqdardadır. Ancaq buna baxmayaraq, kartof zülalı ondakı əvəz olunmaz amin turşularının əlverişli nisbətinə görə bir çox zülal verən bitkilərdən üstündür. Zülalın bioloji qidalılıq qiyməti buğdada 64% olduğu halda, kartofda 85%-dir. Kartof zülalının keyfiyyəti soya, noxud və digər kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksəkdir. Bir sutkada 500 qram qızardılmış və ya 600-700 qram suda bişirilmiş kartof yeyən adamın bədənin amin turşularına olan tələbatı ödənilmiş olur. Kartof tərəvəz bitkiləri ilə bərabər vitaminlərin ən mühüm mənbəyidir. Kartof yumurularında antosian vitamini adlanan C vitamini daha çoxdur. Belə ki, insan 200-300 qram təzə faraş kartofun suda bişirilmişini yeməklə, orqanizmin C vitamininə olan sutkalıq tələbatını ödəmiş olur. Bundan başqa, yumurularda B1A (karotin) PP1 və K vitaminləri də boldur. Torpaqdan təzəcə qazılıb çıxarılmış kartof vitaminlərlə daha çox zəngindir. Yumrularda kalsiumun, dəmirin, yodun, kaliumun, kükürdün və s. mineral duzları vardır. Tərkibindəki mineral maddələrin ümumi miqdarına görə kartof, külli miqdar tərəvəz bitkilərini və meyvələri ötüb keçir. Digər tərəfdən kartof spirt və nişasta, patka sənayesində əvəzedilməz xammalıdır. Nişasta, əsasən toxuculuq sənayesində geniş tətbiq edilir: müxtəlif çox çeşidli qənnadı məhsullarının istehsalında xammaldır. Kolbasa və ərzaq sənayesinin bir çox digər sahələrində istifadə edilir. Südlük qaramalın, donuz və quşların yemlənməsində, yəni yemçilik məqsədilə istifadə etdikdə kartof əvəzsizdir. Yem üçün kartofun yumurularından başqa şaxı, sənayedə emalı zamanı alınan əlavə məhsulları istifadə olunur. Müəyyən sahə vahidində kartofdan alınan quru maddələr eyni sahədə əkilən dənli yem bitkilərininkindən alınan quru maddədən üç qat çoxdur. Kartofun 150 s/ha yumru və 80 s/ha şaxından 5500 yem vahidi almaq mümkündür ki, bu da onun ümumi yem qiymətini təyin edir. Yaşıl şaxları, kökümeyvəlilərin və tərəvəzlərin həmin hissələri ilə qarışdırılıb, siloslaşdırıldıqda əla silos alınır. Belə silos, qarğıdalının qıçasız silosundan geri qalmır. Kartof yem üçün istifadə edildikdə onu heyvana təzə-təzə, bişirilmiş, buğlanmış şəkildə vermək olar. Demək bu bitkinin məhsulları ilə heyvanları tam ilboyu yemləmək mümkündür. Belə məhsulu normal saxlama qaydasında bir neçə il saxlamaq mümkündür. Kartofu dünyanın 130 ölkəsində becərirlər. Bu bitkini həm dəniz səviyyəsindən aşağıda, Niderlandda olduğu kimi, dambalar və ya torpaq bəndlərinin arxasında, eyni zamanda dəniz səviyyəsindən 4000 m yuxarıda, soyuq Alp və Himalayda becərmək olur. Bunu, qütb zonasından tutmuş Magellan boğazına qədər ərazidə, hətta Avstraliya və Afrikanın çox isti, bürkülü səhralarında belə əkib-becərmək mümkündür. 1987-ci il rəqəmlərinə görə dünya üzrə kartofun ümumi sahəsi 18 milyon hektar olmuşdur. Bu sahənin 71%-i Avropa ölkələrinin payına düşür. MDB-nin ərazisində bu bitki dünya əkin sahəsinin 30%-i qədər əkilmişdir. Dünya üzrə ümumi kartof məhsulunun tədarükü 280-296 milyon tona çatan illər olmuşdur. Qabaqcıl təsərrüfatlar hər hektardan 300-320 sentner məhsul götürə bilir. Azərbaycan Respublikası 1996-cı ildə 53 min ton kartof istehsal etmişdir. Burada əkin sahəsi 20 min, o cümlədən 5 min hektar faraş kartofdur. Belə kartof Gəncə –Qazax zonasının aran hissəsində və bir də Lənkəran –Astara bölgəsində, Abşeronda daha çox əkilir. Torpağın becərilməsi - Kartof torpağın havalanmasına ciddi tələbat göstərir. Kök və stolonların, yumuruların yaxşı inkişafı üçün torpağın dərin becərilməsi vacibdir. Payızda sələf bitkinin məhsulu yığılan kimi alaqlanma dərəcəsindən asılı olaraq, tarla 1-2 dəfə üzlənir, sonra 28-30 sm dərinlikdə şumlanır. Şum zamanı şumaltı layın 2-3 sm dərinləşdirilməsi vacibdir. Yığımdan sonrakı dövr qısa olan rayonlarda kartofun əsas şumu sələf bitkisinin məhsulu yığıldıqdan dərhal sonra şumlanmasıdır. Bundan sonra alaq toxumları cücərti verərsə, sahə ikilənir və ya kültivasiya edilir. Çoxillik otlar yerinə kartof çəkdikdə əvvəlcə çimlik iki istiqamətdə diskləndikdikdən sonra əsas şum aparırlar. Kartofun yaxşı boyatması və inkişafından ötəri torpağın yaz becərməsi həyata keçirilir. Bu becərmə faraş yazda malalama ilə başlayır. Kartof yüngül torpaqlarda becərildikdə sahə bu dövrdə 16-18 sm pərşum edilir. Payızda üzvi gübrə verilən sahələr pərşum əvəzinə 12-14 sm dərinlikdə kultivasiya çəkilir. Faraş və ucuz kartof məhsulu almaqdan ötrü torpağın əkinqabağı becərmələri mümkün qədər ixtisara salınmalıdır. Bunun üçün kartofun tirə texnologiyası ən əlverişli üsuludur. Hava və torpaq şəraitindən asılı olaraq, sahə səpinqabağı kultvasiya əvəzinə əkinə bir neçə gün qalmış tirələnir. Bu əməliyyat xüsusi tərtibatlı mərtəbəli dibdolduran hissəli kultivarla həyata keçirilir: Yüngül-qumsal torpaqlarda tirə hesabına yaz pərşumundan imtina etmək olar. Əkinqabağı tirə çəkmə əməliyyatı ilə digər əməliyyat gübrələmədə əlaqələndirilir. Beləliklə, tirə texnologiyasında vegetasiya dövründə gübrə verilmir. Gübrələmə - Kartof torpaqdan arasıkəsilmədən qida tələb edən bitkilərdəndir. Əsas qida maddələrindən kartof ən çox kalium, sonra azot və daha sonra fosfor tələb edir. Üzvi gübrələrin hər hektara 30-40 ton verilməsi, torpağın fiziki xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırır. Üzvi gübrə kartof məhsulunu artırmaqla, ondakı nişastanın miqdarını da çoxaldır. Mineral gübrələr üzvi gübrələrlə əlaqədar birgə verilir. Kartof əkilən sahələrə gübrə norması planlaşdırılmış məhsulundan və torpaq tipindən asılı olaraq, N 60-120; P2O5 60-150; K2O -90-160 kq/ha təyin edilir. Fosfor və kalium gübrələri əsas şumaltına, azot isə yazqabağı torpaqbecərmələri ilə birlikdə verilir. Kartofun əkilməsi - Əkin matrialı payızdan hazırlanır. Məhsul yığımında gələcək əkinlər üçün kartofun sağlam və kütləsi 50-80 qramdan az olmayanları seçilir. Kartof qısa müddətdə əkilməlidir. Torpağın 10 sm dərinliyində, 6-80C temperatur olduqda əkin başlayır. Xırda yumurulu toxumlar irilərə nisbətən sıx basdırılmalıdır. Dəmyə şəraitində hər hektarda 45-55 min, suvarma şəraitində 50-60 min, toxumluq sahələrdə isə 60-70 min kol saxlanılması tövsiyə olunur. Əkinlərə qulluq texnologiyası – Əkindən 13-20 gün sonra kartof cücərtiləri torpaq səthinə çıxır. Həmin müddətdə torpağın fiziki halından asılı olaraq cücərti qabağı və sonrakı dövrdə tarla 2-3 dəfə malalanır. Kartof əkinlərinə sonrakı qulluq texnologiyası cərgələrarası torpağın sistematik yumuşaldılması və dibdoldurmasından ibarətdir. Kartofun dibdoldurması mühüm texnoloji əməliyyatdır. Kartofu xəstəlik və ziyanvericilərdən mühafizə etmək üçün fitoftoroz və kolarado böcəyinə qarşı əkinlr kimyəvi zəhərlərlə 2-3 dəfə çilənir. Kartofun suvarlıması planlaşdırılmış məhsuldarlığın əsas becərmə texnologiyasıdır. Torpağın ən yüksək nəmlik tutumuna görə suya tələbatı aşağıdakı kimidir: cücərtilər əmələ gələnə qədər 65-70 %; qönçələmə fazasında 75-85 %; şaxlar soluxan dövrdə 60-65%. Həmin nəzəri əsasa görə suvarmaların sayı, müddəti və norması hər bir konkret torpaq-iqlim şəraitinin xüsusiyyətlərinə görə müəyyənləşdirilir. Respublikanın suvarılan rayonlarında cücərməyə qədər 1-2 dəfə, kütləvi çiçəkləmə dövründə və bundan sonra 2-3 dəfə suvarılır. Kartof məhsulunun yığım texnologiyası – Yumuruların yetişmə dövrü şaxın quruması ilə müəyyənləşdirilir. Yığıma 5-6 gün qalmış şaxlar xüsusi maşınla biçilib, siloslaşdırılır. Fitaftora xəstəliyinə tutulmuş şaxları biçdikdən sonra tarlanın kənarında yandırılmalıdır. Belə şaxları kimyəvi üsulla da zərərsizləşdirmək mümkündür. Bu məqsədə maqnezium-xlorid məhlulundan (400 l suya 25-30 kq/ha) istifadə edilir. Kartofu yığdıqda müxtəlif markalı kartofqazan və kartofyığan kombaynlar işlədilir. İri kartof rayonlarında məhsul yığımının axın texnologiyasından istifadə olunur. Bu texnologiyada kombayn yığmış yumrular məhsulu çeşidlərinə ayıran məntəqəyə daxil olur və burada üç fraksiyaya: iri ərzaq üçün, xırda yemlik və üçüncü toxumluğa ayrılır. Ağır və nəmli torpaqlarda ikifazalı yığım texnologiyası ilə yığılır. Bu üsulla kartof yığan tirəyə döşəyən maşınla iki cərgənin məhsulu çıxarılaraq, tirələnir. Yumurular quruduqdan sonra kombaynla yığılıb, çeşidləşdirmə məntəqəsinə göndərilir. Toxumluq kartof isə xüsusi toxumçuluq sahələrində becərilir. Belə kartofu saxlanca qoymaqdan əvvəl işıqda saxlayıb (10-12 gün), qabağın göy rəng almasına nail olunur. Kartofdan ildə iki dəfə məhsul almağın texnologiyası Yaz əkini üçün əkilmiş kartofun iyun-avqust aylarına təsadüf edir. Yerdə qalan 9 ay ərzində kartofu saxlamaq əlavə xərclər və xüsusi şərait tələb edir. Saxlama dövründə məhsulun xeyli hissəsi xarab olur, əmtəəlik qabiliyyətini itirir. Bu həm də toxumluq kartofa da aiddir. Ona görə də 1 ildə kartofdan 2 dəfə məhsul götürərkən (iyun-avqust və oktyabr-noyabr) həm kartofun çox saxlanması poblemi aradan , xüsusi anbarlar tələb olunmur, həmdə yay əkinlərindən əldə olunmuş məhsul çox qiymətli toxum materialı hesab olunur. Belə ki, noyabrda yığılan kartof anbarlara sərilir. Dekabr-yanvar aylarında dinclik dövrünü (yarovizasiya)keçirir və fevralda yaz əkini üçün hazır olur. Kartofun yay əkini üçün əlavə torpaq sahəsi ayrılmasına ehtiyac yoxdur. Fermerlərin bir çoxu yazlıq bitkiləri yığıb qurtardıqdan sonra (taxıl, digər dənli bitkilər) torpaqdan istifadə etmirlər. Həmin torpaqlar iyul ayında şumlanır və avqustun 2-ci ongünlüyündə kartofun yay əkini üçün hazır olur. Beləliklə respublikanın suvarılan bölgələrində torpaqdan səmərəli istifadə etməklə, əlavə torpaq sahəsi ayırmaq hesabına kartof bolluğu yaratmaq mümkündür və fermerlərimiz bu imkandan istifadə edərək öz büdcələrinə əlavə gəlir daxil edə bilərlər. Texnologiyanın tətbiqi: Kartof bitkisi üçün ən yaxşı sələf dənli-paxlalı, bostan və tərəvəz bitkiləri və dincə qoyulmuş torpaqlar hesab olunur. Yaz əkini- torpaq sahəsi payızda şumlanmalı, yanvar ayında hər hektara 20 ton hesabı ilə peyin verilərək 20-25 sm dərınlikdə 2-ci şum aparılmalıdır. Fevralın ortalarında sahələr disklənib malalanaraq əkin üçün hazırlanır. Ən optimal əkin müddəti torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq fevralın 3-cü və martın 1-ci ongünlüyü hesab edilir. Fosfor və kalium gübrəsinin 100 %-i əkin günü (əgər kartofəkən texnika ilə aparılacaqsa əkindən qabaq, yox əgər əllə aparılacaqsa şırımlar açılandan sonra) verilməli, azot gübrəsi isə 2 mərhələdə 30%-i ilk cücərtilər alınanda, 70%-i isə qönçələmə fazasında verilməlidir. Kartof sortlarından toxum materialı kimi son illər respublikada geniş tətbiq olunaraq yaxşı məhsuldarlıq göstəricilərinə malik Holland və Alman mənşəli sortlardan Marabella, Aqrı, Solara. İmpala, kondor, Spunta və s. istifadı olunması məsləhət bilinir. Əkin əldə 70-30 sm, kartof əkənlə 75-25 sm sxemi ilə aparılmalı və hər hektara 50-55 min kartof yumrusu yerləşdirilməlidir. Kartof yumruları kök sisteminin üst tərəfində gövdədə əmələ gəldiyi üçün (kartof yumruları gövdənin deformasiya olunmuş formasıdır) ilk cücərtilər torpaqğın üstünə çıxan kimi onun dibi doldurulmalıdır. Suvarma hava şəraitindən asılı olaraq 3-5 dəfə aparılmalı, suvarma şırımlarının uzunluğu isə 30-25-30 sm 40 metrdən olmalıdır. Xəstəliklərə qarşı mübarizə birinci dəfə profilaktik olaraq 3-5 yarpaq əmələ gələndə, 2-ci dəfə qönçələmə fazasında, zərərvericilərə qarşı (Kolorado böcəyi) yarpaqlarda ilk böcəklər görünəndə aparılmalıdır. Yarpaqlar saralmağa başlayanadək həm xəstəlik, həm də zərərvericilər daim müşahidə olunmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, istifadə olunan pestisidlər təsirli olsun. Bunun üçün xəstəliklərə qarşı ridomil. Qoldvə Akrobat preparatları, zərərvericilərə qarşı isə aktara preparatı ən etibarlı hasb edılir. Vegetasiya dövrü 2 dəfə kultivasiya(suvarmalardan sonra), 1 dəfə alaqlara qarşı (lazım gələrsə 2 dəfə) mübarizə aparılmalıdır. Yay əkini üçün ən yaxşı torpaqlar taxıl altından çıxmış sahələr hesab olunur. Taxıl biçini qurtaran kimi iyul ayında sahələrə 20 ton.hek norması ilə peyin verilərək 25-30 sm dərinlikdə şum aparılmalı, iyulun axırlarında sahələr disklənib malanaraq əkin üçün hazır vəziyyətə gətirilməlidir. Yay əkinində sahələrin xüsusilə su təminatında problem olmamalıdır. Ən optimal əkin müddəti avqustun 2-ci ongünlüyühesab olunur. Bütün aqrotexniki qulluq işləri yaz əkinində olduğu kimi həyata keçirilməlidir. Qeyd olunan aqrotexniki tədbirlər optimal müddətlərdə həyata keçirilərsə, kartofçuluqla məşğul olan fermerlər istehsal şəraitində yaz əkinindən 25-30 ton, yay əkinindən isə 15-20 ton kartof istehsal edə bilərlər.